Thí điểm mô hình mới 

Buổi truyền thông quảng bá dịch vụ tự XN và XN HIV tại cộng đồng tổ chức ở Khách sạn Á Châu cuối tháng 3-2017, ngoài việc thưởng thức các tiết mục văn nghệ đặc sắc, các bạn MSM (nam quan hệ tình dục đồng giới) và phụ nữ mại dâm đường phố còn được tư vấn về dịch vụ này.

Trong căn phòng nhỏ sau sân khấu, các tình nguyện viên tư vấn và lấy máu XN cho khách hàng; sau 15 phút có kết quả. Một khách hàng là sinh viên cho biết: "Bạn em là tình nguyện viên trong nhóm MSM, rủ em tham gia sự kiện này. Qua tư vấn, em nhận thấy mình có các hành vi nguy cơ nên quyết định làm XN. Em được tư vấn kỹ nên chuẩn bị tâm lý dù kết quả là dương tính". Anh N., một khách hàng sử dụng dịch vụ này, cho biết: "Tôi làm việc giờ hành chánh, nếu đến cơ sở y tế XN rất mất thời gian, còn phải xin nghỉ làm. Tôi thấy dịch vụ này rất hiệu quả, thân thiện; kết quả nhanh và rất đáng tin cậy. Biết tình trạng sức khỏe sớm, việc điều trị tốt hơn".

Theo chị Lê Thị Phụng, Đại diện nhóm tiếp cận cộng đồng nhóm chị em đường phố, khi tuyên truyền dịch vụ tự XN và XN HIV tại cộng đồng, chị em rất thích vì tính an toàn, bảo mật cao. Khi chị em có nhu cầu, chị sẵn sàng đến nhà để tư vấn, làm XN. Khi tư vấn xong, chị lấy máu ngón tay, rồi nhỏ vào que thử. Sau 15 phút, nếu kết quả âm tính, chị tư vấn dự phòng cho khách hàng; thông báo với khách hàng nếu kết quả có phản ứng; hướng dẫn khách hàng đến Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS TP Cần Thơ để làm XN khẳng định. Chị Phụng cho biết: "Nguyên tắc phải tuyệt đối bảo mật kết quả cho khách hàng. Nếu kết quả XN khẳng định tình trạng nhiễm HIV (+), khách hàng sẽ được điều trị ngay bằng thuốc kháng vi-rút (ARV)". Anh Nguyễn Văn Cảnh, Đại diện nhóm MSM, cho biết, để quảng bá về dịch vụ này, nhóm tổ chức các buổi truyền thông cho khách hàng. Qua đó, cộng tác viên tuyên truyền nguy cơ; khách hàng tự phân tích xem thời gian qua, trong sinh hoạt, làm việc, quan hệ tình dục… có nguy cơ nhiễm HIV để làm XN. Cộng đồng MSM rất hưởng ứng hình thức tự làm XN.

Theo bác sĩ Nguyễn Danh Lam, Phó Giám đốc Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS TP Cần Thơ, dưới sự hỗ trợ của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Cục Phòng, chống HIV/AIDS và Quỹ toàn cầu, Trung tâm đã triển khai dịch vụ tự XN và XN HIV tại cộng đồng tại TP Cần Thơ. Dự án ưu tiên cho nhóm có nguy cơ cao như MSM và phụ nữ mại dâm đường phố để phát hiện sớm nhiễm HIV và điều trị ngay. Điều trị sớm, cải thiện sức khỏe và dự phòng lây nhiễm cho người khác. Trước đó, cuối tháng 2-2017, Trung tâm tập huấn cho 12 nhân viên tiếp cận cộng đồng nhóm MSM và phụ nữ mại dâm các kiến thức về phòng, chống HIV/AIDS, kỹ năng tư vấn, kỹ thuật lấy máu và làm XN. Chị Phụng cho biết: "Nhiều năm làm tình nguyện viên phòng, chống HIV/AIDS cho phụ nữ mại dâm đường phố, tôi nắm rõ kiến thức về HIV/AIDS nhưng "ngán" nhất là lấy máu ngón tay. Tôi vốn rất sợ máu, sợ chích vào ngón tay người khác nhưng qua vài lần thực hành, tôi không sợ nữa". 

Tình nguyện viên lấy máu đầu ngón tay để làm test HIV.

Qua 2 tháng triển khai ở TP Cần Thơ, nhóm MSM và phụ nữ mại dâm đường phố truyền thông cho 150 người, XN 72 người. Trong đó có 9 trường hợp phản ứng; XN khẳng định 8 người dương tính với HIV và được điều trị ngay.

Có thể nhân rộng

Sau 27 năm kể từ ca nhiễm HIV đầu tiên được phát hiện ở Việt Nam năm 1990, đến nay, toàn quốc có khoảng 216 ngàn người nhiễm HIV đang con sống và hơn 90 ngàn người đã tử vong do HIV/AIDS. XN phát hiện HIV đã được triển khai dưới nhiều hình thức khác nhau như: XN cố định tại các cơ sở y tế, XN lưu động và mới đây là XN tại cộng đồng và tự XN.

Năm 2016, căn cứ trên những thành công qua thí điểm ở nhiều quốc gia, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã khuyến cáo mô hình XN HIV mới là XN tại cộng đồng và tự XN HIV. Tiến sĩ Nguyễn Thị Thúy Vân, chuyên gia WHO, cho biết: "Tự XN HIV là một mô hình mới. Việt Nam tiên phong đi đầu áp dụng các sáng kiến của WHO về phòng, chống HIV/AIDS. Với dịch vụ tự XN, Việt Nam cũng là một những nước đầu tiên ở khu vực Châu Á, đề nghị WHO hỗ trợ chuyên môn, hướng dẫn kỹ thuật để triển khai. Theo đó, những người không có chuyên môn y tế được tập huấn đầy đủ có thể cung cấp dịch vụ tự XN HIV tại cộng đồng. Năm 2016, WHO khuyến cáo các quốc gia triển khai áp dụng dịch vụ này. Với dịch vụ này, người dân hoàn toàn chủ động tự làm XN HIV, tự đọc kết quả cho mình hoặc có sự hỗ trợ từ các tình nguyện viên".

Tiến sĩ Phan Thị Thu Hương, Phó Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS cho biết, dịch vụ này được khởi động từ tháng 8-2016 tại TP Hồ Chí Minh trong nhóm MSM và được hưởng ứng mạnh mẽ. Trước khi quyết định triển khai thí điểm mô hình này, đầu năm 2016, Cục Phòng, chống HIV/AIDS đã cùng các tổ chức quốc tế như WHO, PATH, UNAIDS triển khai nghiên cứu tại cộng đồng trong các nhóm có hành vi nguy cơ cao như phụ nữ mại dâm, người nghiện chích ma túy và nhóm MSM ở 6 tỉnh, thành phố: TP Hồ Chí Minh, Hà Nội, Cần Thơ, Hải Phòng, Nghệ An và Điện Biên. Qua phỏng vấn 4.072 người, khoảng 56%-69% muốn được tự làm XN. Trong đó, khoảng 73%-86% người sẵn sàng chi trả tiền mua test tự làm XN HIV thay vì đến cơ sở y tế được nhận miễn phí nhờ các dự án viện trợ như trước đây. Đây là những tín hiệu tích cực để mở rộng các loại hình XN HIV.

Qua thời gian triển khai thí điểm XN tại cộng đồng, kết quả bước đầu rất khả quan. Tại TP Hồ Chí Minh, đã có hơn 500 người làm XN HIV tại cộng đồng. Kết quả có 60 người dương tính. So sánh giữa XN tại cộng đồng và XN tại cơ sở y tế khá tương đồng. Từ những kết quả khả quan này, năm 2017, với sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế và các dự án, dự kiến mở rộng mô hình ra 15 tỉnh, thành phố.

Việc triển khai XN HIV tại cộng đồng và tự XN có ý nghĩa quan trọng trong việc giảm kỳ thị, phân biệt đối xử của những người có hành vi nguy cơ cao còn e ngại khi đến làm XN tại các cơ sở y tế. Đồng thời cũng mở rộng độ tiếp cận với dịch vụ XN, góp phần bình thường hóa XN HIV tương tự các XN thông thường khác như XN tiểu đường hay XN thai... Việc thực hiện mô hình XN tại cộng đồng và tự XN là bước quan trọng góp phần đạt được mục tiêu đầu tiên trong mục tiêu 90-90-90 vào năm 2020 theo cam kết của Thủ tướng Chính phủ Việt Nam với cộng đồng quốc tế. Đó là 90% người nhiễm HIV biết được tình trạng nhiễm của mình. Sau 2 năm thí điểm, cuối năm 2017, Bộ Y tế sẽ dựa trên những kết quả thí điểm, rút ra bài học kinh nghiệm để đề xuất nhân rộng toàn quốc.

Hiện nay, tại một số tỉnh, không chỉ lấy máu đầu ngón tay để XN mà còn triển khai xét nghiệm HIV bằng dịch miệng. Tiến sĩ Phan Thị Thu Hương cho biết: "Nhóm nghiện chích ma túy không ngại chuyện lấy máu đầu ngón tay để làm XN nhưng một số bạn trong nhóm phụ nữ mại dâm và nhóm MSM e ngại, sợ đau nên mong muốn được làm XN HIV bằng dịch miệng. Vì thế, khi triển khai test dịch miệng, khách hàng hưởng ứng mạnh mẽ và kỹ thuật làm cũng đơn giản hơn lấy máu đầu ngón tay". Riêng ở TP Cần Thơ, theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Thúy Vân, giai đoạn I, ở TP Cần Thơ là lấy máu đầu ngón tay XN, ở giai đoạn II, triển khai lấy dịch miệng để XN.

Bác sĩ Nguyễn Danh Lam, Phó Giám đốc Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS TP Cần Thơ cho biết: "TP Cần Thơ kết thúc giai đoạn I cuối tháng 5-2017 và tháng 6-2017, thiết kế giai đoạn II (đến cuối năm 2017). Chúng tôi tiếp tục nâng cao năng lực, giám sát hoạt động, đánh giá hiệu quả, rút kinh nghiệm đối với dịch vụ này. Nếu hiệu quả, đỡ tốn kém thì không riêng 3 quận: Ninh Kiều, Bình Thủy, Cái Răng mà sẽ mở rộng các quận, huyện khác với mong muốn nhiều người có nguy cơ có thể tự XN HIV tại cộng đồng.