Ông Nguyễn Ngọc Thắng, Trưởng Văn phòng đại diện Báo Nông nghiệp Việt Nam tại khu vực ĐBSCL cho biết, tọa đàm được tổ chức nhằm chia sẻ những vấn đề báo chí đang quan tâm liên quan đến công tác quản lý tài nguyên cát vùng ĐBSCL cũng như mong muốn lắng nghe những hiến kế, đề xuất từ các chuyên gia, nhà quản lý để công tác khai thác cát ở vùng ĐBSCL trở nên bền vững.

Theo các chuyên gia, ĐBSCL đang bị sụt lún và thu hẹp do việc khai thác nước ngầm quá mức cho phát triển nông nghiệp và các mục đích khác như các đập ở thượng nguồn, việc sử dụng nước ở thượng nguồn và khai thác cát sông ngày càng tăng khiến dòng chảy của nước và trầm tích bị giảm; giảm bổ sung các tầng chứa nước; mở rộng cơ sở hạ tầng, và nước biển dâng. Hậu quả là nhiễm mặn đất và các tầng chứa nước, cạn kiệt các tầng chứa nước, sự di cư của các loài cá bị hạn chế, gia tăng ô nhiễm, giảm dòng chảy của các chất dinh dưỡng, suy thoái vành đai rừng ngập mặn ven biển, hệ sinh thái chung bị ảnh hưởng, gây khó khăn cho nông nghiệp và nghề cá, đồng thời hạn chế nguồn nước sạch cho sinh hoạt.

Ngoài ra, việc khai thác cát sông quá mức dẫn đến mất môi trường sống ven sông và thủy sinh, phá hủy hệ động thực vật địa phương, mất nơi lưu trú và lớp che phủ cho lòng sông. Ngoài ra, khai thác cát trực tiếp từ lòng sông đang chảy làm ảnh hưởng đến mật độ của các quần thể động vật không xương sống và cá ở đáy sông. Bên cạnh đó, tiếng ồn và sự dịch chuyển trong quá trình khai thác cát sông của thiết bị công nghiệp nặng có thể xua đuổi các loài động vật hoang dã dọc theo vùng ven sông.

Trung bình mỗi năm ĐBSCL mất khoảng 500ha đất. Trong 3 năm (2018 – 2020) thiệt hại hơn 200 tỷ đồng do sạt lở tại An Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, Vĩnh Long và Cà Mau. Việc khai thác cát quá mức cũng làm gia tăng độ sâu lòng sông. Qua thống kê, trong năm 2020 trên địa bàn tỉnh An Giang có 53 điểm sạt lở ở mức nguy hiểm và đặc biệt nguy hiểm với chiều dài trên 171.000 mét, khiến khoảng 20.000 hộ dân bị đe dọa phải di dời, trong đó 5.380 hộ cần phải di dời khẩn cấp; Đồng Tháp mất khoảng 329 hecta đất do sạt lở, phải di dời khoảng 8.000 hộ dân. Riêng tại thành phố Cần Thơ, xói mòn sông và kênh trở nên ngày càng phức tạp hơn theo thời gian. Cuối năm 2020, toàn thành phố Cần Thơ có 30 điểm sạt lở (tăng 7 điểm so với năm trước), ước thiệt hại hơn 16 tỷ đồng.

Hiện WWF-Việt Nam đang phối hợp cùng Tổng cục phòng, chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), các bộ ngành có liên quan và 13 tỉnh, thành khu vực ĐBSCL thực hiện Dự án quản lý cát bền vững (IKI SMP) với mục tiêu giảm thiểu các tác động của biến đổi khí hậu thông qua việc hỗ trợ quản lý và khai thác cát bền vững ở ĐBSCL. Dự án nhằm góp phần giải quyết 4 vấn đề về xây dựng ngân hàng cát cho ĐBSCL; tăng cường nhận thức của cộng đồng và các cơ quan ra quyết định về những tác động của khai thác cát không bền vững; tăng cường khả năng cho các đối tác truy cập thông tin về rủi ro liên quan đến khai thác cát không bền vững; thúc đẩy nghiên cứu và phát triển các nguồn vật liệu thay thế cát sỏi trong lĩnh vực xây dựng.

Để đạt được mục tiêu trên, công tác truyền thông đóng vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của cát đối với sự phát triển bền vững của vùng; đặc biệt là sự đóng góp, hiến kế từ phía các chuyên gia sẽ giúp các cơ quan quản lý đề ra các chính sách hiệu quả và các hành động cấp thiết để sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên chiến lược này, nhất là thúc đẩy việc tìm kiếm các nguồn vật liệu thay thế cát sỏi trong lĩnh vực xây dựng.

Trước đó, Đoàn khảo sát trong Dự án quản lý cát bền vững ở ĐBSCL kết hợp cùng các nhà khoa học Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam đã khảo sát đo đạc lượng bùn cát từ sông Mekong đổ về ĐBSCL ở 11 vị trí trên sông Tiền và sông Hậu. Theo ông Hà Huy Anh, Quản lý Quốc gia dự án Quản lý khai thác cát bền vững tại ĐBSCL, các kết quả từ đợt khảo sát này là dữ liệu quan trọng để tiến tới xây dựng ngân hàng cát cho ĐBSCL, đồng thời đưa ra các khuyến cáo về những địa điểm không được khai thác cát do sạt lở nghiêm trọng và khu vực được khai thác gắn với khối lượng phù hợp để tránh xói mòn đáy và sạt lở bờ sông. Dự kiến, các kết quả chính thức sẽ được công bố vào đầu năm 2023.