Về địa lý, di tích có một số địa danh đáng chú ý: Bưng Đá Nổi, lung Cột Cầu, rạch Bàu Nhỏ, lung Đầu Sọ. Các tên gọi: Lung, bưng… cho thấy nơi đây có địa hình thấp, trũng nước nối ra các rạch nhỏ: Rạch Sung, Mương Khai rồi ra sông lớn Cần Thơ.

Khu di tích Nhơn Thành được đặc biệt chú ý vào năm 1990, khi nhiều người dân trong khu vực kéo đến đây để “tìm vàng” với quy mô lớn. Sang năm 1991, các cơ quan chức năng tỉnh Hậu Giang cũ bắt đầu công tác điền dã, thăm dò và khai quật trên diện tích khoảng 500 m2. Những kết quả bước đầu đã gây chú ý cho giới khảo cổ học cả nước và tạo điều kiện thuận lợi cho các đợt thăm dò, khai quật liên tiếp trong những năm sau.
Đến năm 2011, đề tài nghiên cứu khoa học cấp thành phố: “Nghiên cứu, thăm dò, khai quật di chỉ khảo cổ học Nhơn Thành (xã Nhơn Nghĩa, huyện Phong Điền, thành phố Cần Thơ)” được tiến hành trong 3 năm từ 2011-2013. Từ các hố thám sát và khai quật tại di tích Nhơn Thành, các nhà chuyên môn đã thu được trên 37.000 di vật. Các di vật phản ánh sự phong phú về chủng loại: Vật dụng sinh hoạt hàng ngày, đồ trang sức, dụng cụ chế tác, các loại tượng thờ, vật thờ… bằng nhiều chất liệu: gỗ, đá, đất nung, kim loại… phản ánh đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của một trung tâm dân cư sống cách nay từ 1400 - 1700 năm.

Qua đợt thám sát, khai quật có quy mô lớn này các nhà khảo cổ học đã đúc kết: Khu di tích Nhơn thành có đến 4 loại hình di tích. Đó là di tích cư trú, di tích cư trú - xưởng chế tác thủ công, di tích bến ghe thuyền và di tích kiến trúc tôn giáo.

Riêng di tích cư trú có hai loại hình: Cư trú trên nhà sàn và cư trú trên nền đất có gia cố. Nhiều di vật minh chứng cho loại hình di tích cư này bao gồm các loại vật dụng sinh hoạt bằng gốm, đất nung, xương, răng động vật, dấu vết tro than… tích tụ bên cạnh hay trong cùng phạm vi phân bố của các cột gỗ nhà sàn, hay trên các nền nhà được gia cố đắp đất. Các nhà khảo cổ học còn khai quật được các cấu kiện gỗ dài và vuông vắn có với kết cấu mộng chốt, một số có dấu tích chạm trổ. Điều này cho thấy nhiều kiến trúc nhà sàn có quy mô lớn, các thanh gỗ được kết nối với nhau bằng hệ thống ngàm, mộng, chốt và có chạm trổ, trang trí đẹp mắt.

Di tích cư trú – xưởng chế tác thủ công thể hiện rõ qua các di vật liên quan đến hoạt động chế tác, sản xuất đồ trang sức bên cạnh các di vật về sinh hoạt, định cư thường ngày trong những cấu trúc nhà ở bằng vật liệu nhẹ. Trong đó có nhiều dấu vết xỉ kim loại, mảnh khuôn đúc, phiến đá hình vuông, mảnh vỡ của các loại hình nồi nấu, chén rót kim loại…

Đặc biệt, qua bộ khuôn đúc Nhơn Thành được công nhận Bảo vật Quốc gia năm 2017, các nhà khoa học còn nhận định: Nhơn Thành còn là một trung tâm chế tác trang sức lớn của khu vực.

Nhiều cột gỗ, cầu thang gỗ còn rất chắc chắn được phân bổ trên các bàu, lung kể trên cho thấy Nhơn Thành xưa kia có bến ghe thuyền rất lớn. Việc phát hiện một chiếc thuyền độc mộc có chiều dài 5,4m, rộng 0,53m - 0,56m, là con thuyền độc mộc có niên đại sớm nhất và còn nguyên dạng nhất trong văn hóa Óc Eo cho thấy nơi đây còn là một trung tâm giao thương lớn bằng đường thủy.

Về di tích kiến trúc tôn giáo, các di vật tại Nhơn Thành hết sức phong phú và đa dạng. Đó là bàn tay trái của tượng Phật bằng gỗ có kích thước lớn gấp 2 lần so với người trưởng thành (30,0cm x 18,0cm x 10,0cm). Bàn tay trong tư thế lật ngửa hơi nghiêng vào trong, nắm hờ trong thế đang thuyết pháp, các ngón tay được chế tác rất tinh tế, sống động. Đó là tượng Phật chế tác hoàn thiện trên nền chất liệu gỗ, thể hiện tư thế đứng trên bệ sen hai tầng được chế tác rất cầu kỳ, phần lưng còn dấu vết được dát vàng. Dáng đứng lệch hông mạnh về bên phải của tượng Nhơn Thành là đặc điểm rất nổi bật, thể hiện ảnh hưởng mạnh mẽ từ nghệ thuật tạo hình Ấn Độ. Tượng đã được công nhận Bảo vật Quốc gia năm 2018.

Năm 2019, hiện vật linga-yoni (sinh thực khí nam-nữ) hai trong một-tượng trưng cho tín ngưỡng phồn thực của người Nhơn Thành xưa, bằng gỗ độc nhất, vô nhị đã được công nhận Bảo vật Quốc gia.

Linga-yoni gỗ được công nhận Bảo vật Quốc gia năm 2019- Ảnh: BTCT 

Di tích khảo cổ học văn hóa Óc Eo Nhơn Thành có giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa, khoa học đã được công nhận di tích cấp thành phố vào ngày 20/10/2014, hướng tới sẽ được đề nghị công nhận di tích cấp Quốc gia. Trong số những hiện vật khai quật nơi đây đã có 04 Bảo vật Quốc gia được công nhận.

Để bảo tồn và phát huy xứng tầm với giá trị của di tích, thiết nghĩ cần sớm có kế hoạch khoanh vùng lõi bảo vệ, khôi phục các hố khai quật trong những năm 2011-2013, xây dựng nhà trưng bày hiện vật… Ngoài ra, có thể phục dựng, tái hiện toàn bộ các loại hình di tích cư trú xưa của người Nhơn Thành cách nay trên 1400 năm trở thành một trung tâm du lịch di sản văn hóa của thành phố./.

Tài liệu tham khảo:

1. Bùi Chí Hoàng (2018), Khảo cổ học Nam bộ thời sơ sử, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.

2. Coedes Georges (2008), Lịch sử cổ đại các quốc gia Ấn Độ hoá ở Viễn Đông, Nxb Thế Giới, Hà Nội.

3. Đào Linh Côn (2008), Văn hóa Óc Eo và vương quốc Phù Nam, Nxb Thế Giới, Hà Nội.