Ông Hà Huy Anh, Quản lý Quốc gia Dự án Quản lý cát bền vững ở ĐBSCL của WWF Việt Nam cho biết, khởi động từ tháng 3/2022, nghiên cứu xây dựng Ngân hàng Cát cho ĐBSCL được thực hiện bởi các chuyên gia từ Liên doanh Deltares (Hà Lan) và các đối tác Việt Nam, bao gồm các hoạt động khảo sát thực địa, thu thập các dữ liệu thứ cấp để ước tính trữ lượng cát hiện có ở ĐBSCL với tầm nhìn 2030-2040. Ngân hàng Cát được xây dựng dựa trên việc xác định bốn yếu tố: 1- Lượng cát đổ về ĐBSCL qua hay nhánh chính; 2- Lượng cát đổ ra biển; 3- Lượng cát khai thác trong đồng bằng; 4- Trữ lượng cát hiện có ở đáy sông. Trữ lượng cát ở đáy sông đo đạc được là 367 - 550 triệu m3. Ông Hà Huy Anh lưu ý rằng, đây là lượng cát đã được tích luỹ từ hàng trăm năm qua, có vai trò quan trọng đối với sự ổn định của đồng bằng. Kết quả khảo sát năm 2022 cho thấy chỉ có khoảng 0-0,6 triệu m3 cát đổ ra vùng ven biển mỗi năm, trong khi đó lượng cát đổ về đồng bằng từ thượng nguồn đã giảm xuống còn 2-4 triệu m3/năm, do phần lớn bị giữ lại ở các đập thuỷ điện ở thượng nguồn. Như vậy, có thể thấy, với tốc độ khai thác cát hiện tại (35-55 triệu m3/năm), trữ lượng cát này sẽ hoàn toàn cạn kiệt trước năm 2035. Từ kết quả nghiên cứu cho thấy, nếu giữ nguyên tốc độ khai thác như hiện tại, trữ lượng cát tích lũy từ hàng trăm năm qua ở ĐBSCL sẽ cạn kiệt trong 10 năm tới, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự ổn định hình thái và khả năng chống chịu của đồng bằng.

ĐBSCL đang đứng trước một thách thức lớn, đó là cân bằng giữa phát triển kinh tế, ổn định xã hội và duy trì các chức năng sinh thái tự nhiên. Ở ĐBSCL, cát sông, vốn được xem là vật liệu có giá thành rẻ, dễ khai thác tại chỗ đã trở thành thiết yếu trong xây dựng. Từ góc nhìn môi trường, cát sông là thành tố quan trọng của trầm tích cân bằng quá trình lún tự nhiên của đồng bằng, duy trì tính nguyên vẹn và khả năng chống chịu của ĐBSCL trước các ảnh hưởng của biến đổi khí hậu. Khai thác cát sông quá mức được xem là một trong những tác nhân chính gây ra việc thâm hụt trầm tích, dẫn đến gia tăng xói mòn lòng sông, sạt lở bờ sông bờ biển, khuếch đại thủy triều và gia tăng xâm nhập mặn vào mùa khô. Đến cuối năm 2022, toàn ĐBSCL có đến 596 vị trí sạt lở bờ sông (582,7km) và 48 vị trí sạt lở bờ biển (221,7km) với 99 điểm được phân loại đặc biệt nguy hiểm. Tình trạng này ảnh hưởng trực tiếp với đời sống kinh tế - xã hội của hàng triệu người dân ở ĐBSCL, đe dọa trực tiếp hệ sinh thái, môi trường tự nhiên của vựa lúa lớn nhất Việt Nam.

“Giá trị của cát thường chỉ được tính từ giá khai thác và vận chuyển, trong khi cần xem xét các chi phí liên quan đến việc lấy một khối lượng lớn cát ra khỏi lòng sông, đặc biệt là sự mất đi khả năng phục hồi của ĐBSCL. Chúng tôi hiểu sự phát triển cấp bách hiện nay đòi hỏi khối lượng cát lớn, nhưng điều này cần phải cân bằng với thực tế là nếu không có hành động khẩn cấp ngay lập tức, nhiều diện tích lớn ở ĐBSCL sẽ biến mất vào cuối thế kỷ này. Cát có nhiều giá trị đối với nền kinh tế khi được khai thác từ sông, tuy nhiên, nó còn có những giá trị lớn hơn thế nữa khi được giữ lại trong các sông và bờ biển vì nó là phương án bảo vệ các đồng bằng khỏi tác động của biến đổi khí hậu với chi phí hiệu quả nhất”, ông Marc Goichot, Quản lý Chương trình Nước ngọt, WWF Châu Á - Thái Bình Dương chia sẻ tại Hội thảo.

Báo cáo của WWF-Việt Nam về kết quả Ngân hàng Cát nhấn mạnh tính chất xuyên biên giới, liên tỉnh của cát và khuyến nghị việc lập một kế hoạch quản lý tập trung trên quy mô vùng dựa trên Ngân hàng Cát của toàn đồng bằng thay vì quản lý, cấp phép theo từng tỉnh, thành như hiện nay, đồng thời cần công nhận cát là một loại tài nguyên quan trọng với các biện pháp quản lý, chế tài chặt chẽ. Song song đó, WWF-Việt Nam đề xuất Chính phủ cần cấp bách thúc đẩy việc nghiên cứu phát triển các vật liệu thay thế và giải pháp xây dựng bền vững, cũng như vận động các quốc gia trong khu vực tiểu vùng Mekong cùng xây dựng một Ngân hàng Cát cho toàn lưu vực sông Mekong và cùng chia sẻ trách nhiệm trong việc quản lý và sử dụng nguồn tài nguyên chung rất giá trị này.